سازی که از سال‌های خیلی دور نواخته می‌شده و با اینکه باتوجه به برخی اسناد تاریخی اکتشافی از تمدن‌های کهن، یکی از قدیمی‌ترین سازها به شمار می‌رود، فقط در دهه اخیر کمی شناخته شده است. سنگ برجسته‌ای از زمان پیش از اسلام در ایلام قدیم به دست آمده که به حدود سه هزار سال پیش برمی‌گردد.

در این سنگ برجسته شخصی در حال نواختن ساز است. به گفته کارشناسان فن، آن ساز که در آن سنگ برجسته نواخته شده است به تنبور نزدیک است.

خاستگاه ساز تنبور نواحی غربی ایران، بیشتر در استان‌های کرمانشاه و لرستان شناخته شده است. صحنه، کنگاور، کرمانشاه، کوهدشت، دلفان، و... و همچنین برخی شهرستان‌های استان کردستان و آذربایجان غربی، شهرهایی هستند که نوای تنبور از دیرباز در آنها طنین‌انداز بوده و هست. به مدد عشق و علاقه این نواحی به تنبور و الهام بخش بودن آن، از سینه‌ای به سینه‌ای و از نسلی به نسلی دیگر، این ساز همچنان استوار نواخته می‌شود.

تنبور در این میان مظلوم مانده و حتی در درون مرزها نیز شناخت درخوری نیافته است. سازی مقامی که نواها و نواخته‌ و مقام‌هایش پر است از راز و رمز و احساس.

در ادامه این مقال اندکی به معرفی تنبور می‌پردازیم.

آشنایی با ساختمان تنبور

تنبور از میان چهار دسته اصلی سازها که شامل سازهای «زهی»، «بادی»، «آرشه‌ای» و «کوبه‌ای» می‌شود، در دسته‌ سازهای زهی قرار می‌گیرد. این ساز دارای دو قسمت اصلی کاسه و دسته است. اجزای دیگر آن، علاوه بر کاسه و دسته، صفحه، خرک، شیطانک (یا خرک بالا)، سیم، سیم‌گیر، گوشی و پرده‌ها هستند.

چوب کاسه تنبور از درخت توت ساخته می شود و دسته آن هم از چوب گردو است. البته برای تزیین از چوب‌های دیگری مانند شمشاد یا عناب و یا آبنوس هم استفاده می‌کنند. هرچه چوب مورد استفاده کهن‌تر باشد، برای ساخت ساز و در نهایت صدای آن بهتر است. چوب‌های مناطق گرمسیری یا کوهستانی برای اینکار مناسبند.

ساز تنبور به دو صورت ساخته می‌شود؛ یک، به صورت کشکولی یا کاسه‌ای که کاسه آن یک تکه است و نوع دیگری هم به صورت ترکه‌ای یا چمنی که کاسه آن تکه تکه است. امروزه بیشتر سازها را ترکه‌ای می‌سازند.

در میان سازهای زهی شباهت ظاهری تنبور به سه‌تار بسیار زیاد است البته سه‌تار از بطن تنبور به‌وجود آمده است. تفاوت‌های اصلی این دو ساز این است که تنبور دسته‌اش کوتاه‌تر و کاسه‌اش بزرگ‌تر از سه تار است. پرده‌بندی تنبور چهارده‌تایی یا سیزده‌تایی و سه‌تار بیست‌وپنج‌تایی است. فواصل تنبور نیم پرده است و سه تار دارای ربع‌پرده است. سه تار چهار سیم دارد و تنبور سه سیم.